Doğru soruları sormak her konuda olduğu gibi yapay zekânın etik kullanımında da büyük önem arzediyor. Yapay zekâ modeli geliştirirken ya da bir yapay zekâ modeli kullanılan sistemlerde müzakere edilmesi gereken konulardan bazıları şunlar:
• Hangi şartlarda ve hangi motivasyonla bu projeyi hayata geçiriyoruz? Nasıl bir nüfuz alanı olacak ve beklentiler neler?
• Kimler üzerinde nasıl etkiler doğurabilir?
• Bu projeyle hangi amaçları güdüyoruz, hangi sınırlılıklarımız projenin değerini ve bütünlüğünü etkileyebilir?
• Bu soruları daha geniş bir toplulukla düşünmek, müzakere etmek ve farklı görüşleri benimsemek.
• Bu aşamalardan sonra hem bilimsel hem etik olarak savunulabilir, şeffaf belgelendirme, iyi yönetim, denetim ve raporlama ile projenin hayata geçirilmesi ve sürdürülmesi.

Bu soruları tasarım, geliştirme ve dağıtım aşamalarında sorduktan sonra, yapay zekâ sistemlerinin ya da bu sistemleri kullanan mekanizmaların, piramidin en alt tabakasındaki soyut değerlerinin şunlar olması gerektiğini savunabiliriz: (Bu değerlere aykırı örnekler verilerek anlaşılması hedeflenmiştir.)

  1. Saygı Duy: Bu değer, insan onuruna saygıyı, daima insanın karar verme konumunda bulunmasını gerektirir. Bu değerle ilgili olarak Sosyal Kredi Sistemi akla geliyor. Çin’de uygulanan bu sistemde vatandaşların hem gerçek hayatta hem çevrimiçi varlıklarında sürekli gözetlenmeleri ve yaptıkları her hata ve hukuka aykırı davranış ile puan kaybederek sonrasında yaptırıma çarptırılmaları söz konusu. Dijital etik profesörü Luciano Floridi’nin yorumuna göre böyle bir yönetimde yaşayan bireylerin kendi kişiliklerini oluşturma, kişisel gelişim sağlama ve varlık sebeplerini yerine getirme hakları ihlal ediliyor.
  2. Bağlan: İnsanlar arası iletişimi ve etkileşimi sıkılaştırmaya işaret eder. Bu değerin aksine sosyal medyada benzer içerik tavsiye eden algoritmalar farklı görüşlerle karşılaşmayı zorlaştırıyor ve kutuplaşmayı şiddetlendiriyor.
  3. Önemse: Bireysel, toplumsal, çevresel refah, birbirinin iyiliğini önemsemeyi ifade eder. Buna mukabil OpenAI, ChatGPT modelindeki toksik verileri etiketleme görevi için Kenya’da saati 2 dolara işçi çalıştırdığı ile haber olmuştu. Şiddet, çocuk istismarı, ensest ve benzeri içerikleri okuyup etiketleyen işçiler bu dönemde psikolojik sorunlarla karşılaştıklarını ifade ettiler.
  4. Koru: Sosyal değerleri, adaleti, toplum menfaatini korumak, adalet, eşitlik, kamu yararını gözetmek.

Bu noktada benzer temel değerleri UNESCO Yapay Zeka Etiği Tavsiyeleri dokümanında bulabiliriz:

• İnsan hakları ve onuru
• Huzurlu, adeletli ve birbirine bağlı bir toplumda yaşama
• Çeşitlilik ve farklı görüşleri dahil etme.
• Çevre ve ekosistemin gelişimi

Etik kıymetlere daha farklı bir açıdan bakışı ise Nurettin Topçu, Kültür ve Medeniyet kitabında açıklamış. Topçu, ahlâkın, hareketin metafiziği olduğunu ve her ahlâkın bir kıymetler sistemine bağlandığını söylüyor. Ahlâkın deney mahsûlü olmadığını, metafizik inancın mahsûlü evrensel değerler olduğunu ve deneylerle elde ettiğimiz elemanları sistem halinde birleştirmeye yarayan cevheri bağlar vazifesi gördüklerini tespit ediyor. Bu yaklaşımı benzeştirdiğimizde, etik kuralların, üreticiler, kullanıcılar ve son tüketiciler arasında, yapay zekâ modelleri, veri kümeleri ve çıktılar arasında sağlam bir halkalanma oluşturduğunu görmek mümkün.

Bu genel değerlerden bahsettikten sonra yapay zekâ sistemlerinin tasarım, geliştirme ve dağıtım süreçlerini şekillendirecek prensiplere bir göz atalım. Bu noktada genel ve kapsayıcı 6 prensibi sayabiliriz :

• Sürdürülebilirlik : Toplum ve çevresel etkilere karşı hassasiyet
• Güvenlik : Teknik olarak isabetlilik, emniyet, sağlamlık, sibergüvenlik
• Hesap verilebilirlik : Denetlenebilirlik
• Adillik : Belli seviyede eşitliği sağlama ve önyargıları azaltma
• Açıklanabilirlik : YZ kullanılan süreçleri ve çıktıları açıklayabilme ve gerekçelendirebilme
• Veri yönetimi : Veri kalitesi, bütünlüğü, koruması, mahremiyeti

Bu prensipleri pratikte hayata geçirmek için alınabilecek idari aksiyonlar ise şöyledir:

Sürdürülebilirlik: yapay zekâ projesini geliştirirken, paydaşlar (ing. ‘stakeholders’) ki bunlar; akademi, yetkili kurumlar, sivil toplum kuruluşları, bireyler olabilir, ile uygun görüşmeler sağlamak ve görüşlerini almak, projenin hayata geçirilmesi itibariyle de belli aralıklarda sosyal ve çevresel etkilerini ölçmek, gerekirse yine bağımsız üçüncü şahıslarla etkileri teyit etmek (auditing-denetleme), projemizi sürdürebilir kılacaktır.

Güvenlik: Projenin güvenlik standartlarına uyumunu değerlendirmek, kullanımı boyunca belli aralıklarda risk teşhisi ve bu riskleri gidermek için alınan önlemleri belgelendirmeyi sürdürme projenin emniyetli ilerlemesini sağlayacaktır.

Hesap verilebilirlik: Projenin nasıl idare edildiğinin, hangi departmanların hangi rollerle hangi aşamalarda dahil olduğunun, bir sonraki idari adımın hangi zamanda atılacağının ve kayıt tutma protokollerinin çerçevesini çizen yaşayan bir doküman tutmak hesap verilebilirlik için vazgeçilmez bir koşuldur.

Adillik: Belli aralıklarla önyargı risk teşhisi ve bu riskleri gidermek için alınan önlemleri belgelendirme, projenin mahiyetine göre teknik olmayan adillik ölçüleri geliştirme ile bu prensibe uyum sağlanabilir.

Açıklanabilirlik: Belli aralıklarla şeffafiyet ve açıklanabilirliği sağlayan uygulamaların değerlendirilmesi ve projeden etkilenen kişi gruplarına, yapay zeka sisteminin neden bu çıktıyı ortaya koyduğunun açıklanabilmesiyle sağlanacak olan prensiptir.

Veri yönetimi: Sorumlu veri yönetiminin en iyi örneklerini gerçekleştirmeyi kolaylaştıracak canlı bir doküman ve bu dokümanda veri kaynağı, veri bütünlüğü, kalitesi, koruması ve mahremiyetine dair tekrarlayan kayıtlar tutma iyi bir veri yönetimine temel teşkil edecektir.

Bütün bu yönetim adımlarının etkili sonuçlar vermesi, şeffafiyet ve hesap verilebilirliğe hizmet etmesi için kaydedilmeleri önemli. Buna Yönetim Protokolü Kaydı diyebiliriz.

Pratikte yapay zekâ etiği ve yönetimi adında Alan Turing Enstitüsü tarafından hazırlanmış çalışma kitapçığından yararlanarak hazırlanmıştır.